Đức tấn công, Liên Xô chủ động rút quân

Ngày 17 tháng 10, Bộ Tổng Tư lệnh quân đội Liên Xô yêu cầu các phương diện quân Tây Nam và Nam tiếp tục rút sâu hơn nữa về phía Đông đến tuyến Kastornaya, Stary Oskon, Novy Oskon, Valuyki, Kupiansk, Krasny Liman; bỏ lại vùng công nghiệp Donbass, các thành phố Kharkov và Belgorod. Lý do cho cuộc rút quân này là Bộ Tổng Tư lệnh quân đội Liên Xô phải dành lực lượng dự trữ để phòng thủ Moskva, giữ Rostov là cửa ngõ Kavkaz. Việc rút lui diễn ra có tổ chức, các tập đoàn quân Liên Xô khi rút lui đều khép chặt các tuyến bên sườn với các đơn vị "láng giềng" và bố trí các sư đoàn làm nhiệm vụ cản hậu, đánh tiêu hao quân Đức. Ngày 2 tháng 11, việc rút quân của phương diện quân Tây Nam hoàn thành sau khi hai sư đoàn cuối cùng của tập đoàn quân 38 rời Kharkov. Tin tưởng phương diện quân có thể giữ vững được tuyến mặt trận mới trong khi các đơn vị xe tăng Đức đang mất dần sức đột kích trên thảo nguyên Ukraina, Bộ Tổng Tư lệnh quân đội Liên Xô giao cho Tư lệnh Phương diện quân Tây Nam chỉ huy cả Phương diện quân Nam và điều quân đoàn kỵ binh 2 của phương diện quân Tây Nam về tăng cường cho hướng trung tâm của mặt trận phòng thủ Moskva.[5]

Ý đồ tấn công của Tập đoàn quân xe tăng 1 (Đức) vào thành phố Rostov nằm trong tổng thế kế hoạch chiến dịch Barbarossa với mục tiêu đột nhập vào Kavkaz, cắt đứt đường vận chuyển dầu mỏ và đánh chiếm nguồn tài nguyên quý giá này, phục vụ cho các mục tiêu chiến tranh lâu dài của nước Đức Quốc xã. Dầu mỏ được coi là dòng máu của các phương tiện chiến tranh trọng yếu (xe tăng, máy bay, ô tô). Không có nguồn nhiên liệu đặc biệt quan trọng ấy, quân đội Đức Quốc xã không thể tiến hành một cuộc chiến tranh lớn và lâu dài được.[6]

Kế hoạch cuộc tấn công của quân Đức bị lộ do một sĩ quan tham mưu của sư đoàn xe tăng 16 (Đức) bị các binh sĩ của tập đoàn quân 56 (Liên Xô) bắt được khi đang chuyển kế hoạch tác chiến đến các đơn vị. Vì vậy, tướng Kleist phải phát động cuộc tấn công sớm hơn mà không chờ bộ binh cơ giới còn tụt lại phía sau. Ngày 4 tháng 11, Cụm tập đoàn quân Nam (Đức) mở cuộc tổng tấn công trên tuyến phía Nam của mặt trận Xô-Đức. Ở cánh bắc, các sư đoàn bộ binh 76, 94, 97, 198 (Đức), các sư đoàn bộ binh 3, 9, 52 (Italia), quân đoàn sơn chiến 49 (Đức) tấn công các tập đoàn quân 12 (tái lập) và tập đoàn quân 18 (Liên Xô). Tập đoàn quân xe tăng 1 (Đức) gồm các sư đoàn xe tăng SS "Viking", "Adolf Hitler", 13, 14, 16 và sư đoàn cơ giới 60 tấn công trên chính diện của các tập đoàn quân 9 và 56, hướng đột kích chủ yếu đến Rostov có đến 350 xe tăng, trong khi tập đoàn quân 9 (Liên Xô) phòng ngự trên tuyến này chỉ có 50 xe tăng. Bộ Tư lệnh Phương diện quân Tây Nam điều tập đoàn quân 56 tấn công vào sườn trái cánh quân xe tăng của tướng Ewald von Kleist đang lao về Rostov. Tập đoàn quân 9 dựa vào các khu phòng thủ chống tăng đánh chặn đoàn xe tăng Đức trước của ngõ Rostov nhưng không còn lực lượng để đẩy lùi cánh quân này. Mặc dù bị mất 113 xe tăng và 23 khẩu pháo nhưng đến 16 giờ ngày 21 tháng 11, tập đoàn quân xe tăng 1 (Đức) vẫn đột nhập vào Rostov.

Liên Xô phản công

Từ ngày 22 tháng 11, Phương diện quân Tây Nam và Phương diện quân Nam phối hợp mở cuộc tấn công vào Taganrog, phía sau lưng Tập đoàn quân xe tăng 1 Đức bằng lực lượng của các tập đoàn quân 18 và 37 (tái lập) kết hợp với hai mũi tấn công vỗ mặt của tập đoàn quân 9 từ phía Đông Rostov. Đòn đột kích từ phía Bắc của các tập đoàn quân 18 và 37 đã chia cắt bốn sư đoàn xe tăng Đức đã vào Rostov với ba sư đoàn bộ binh sơn chiến tiến quân chậm hơn ở phía sau. Phát hiện nguy cơ bị vây, ngày 23 tháng 11, tướng Kleist vội điều hai sư đoàn xe tăng SS "Viking" và sư đoàn xe tăng 16 lên phía Bắc Rostov để giữ sườn trái của cánh quân, nhưng không chống nổi sức đột kích của tập đoàn quân 37 có ba lữ đoàn xe tăng yểm hộ. Ngày 29 tháng 11, để tránh bị bao vây và tiêu diệt, tướng Kleist vội vã rút khỏi Rostov. Tập đoàn quân xe tăng 1 (Đức) bị mất sức chiến đấu và được rút về phía sau để bổ sung quân số và trang bị lại. Bộ Tư lệnh Cụm tập đoàn quân Nam (Đức) phải điều tập đoàn quân 17 xuống phía Nam để phòng thủ trên tuyến sông Mius. Việc điều quân này đã làm yếu cánh bắc của Cụm tập đoàn quân Nam, tạo điều kiện cho Phương diện quân Tây Nam (Liên Xô) tiếp tục phản công, hợp vây 3 sư đoàn Đức trên hướng Elets - Livny - Efremov trong tổng thể cuộc phản công của quân đội Liên Xô tại khu vực Moskva và các vùng phụ cận mùa đông 1941-1942.[7]